In dit hoofdstuk geven wij aanbevelingen over hygiëne van instrumentarium in de huisartsen- en verloskundigenpraktijk en uitleg over de indicaties en manier van reiniging, desinfectie of sterilisatie van instrumentarium.
Disposable instrumentarium
Aanbevelingen disposable instrumentarium
- Gebruik steriel, bij voorkeur disposable (delen van) instrumentarium bij kritisch gebruik.
- Gebruik disposables niet opnieuw of buiten de vervaldatum.
Achtergrondinformatie disposable instrumentarium
Gezien de hoge eisen die aan een sterilisatieproces worden gesteld, verdient het gebruik van disposables de voorkeur.
Niet-disposable instrumentarium
Bij niet-disposable instrumentarium onderscheiden we niet-kritisch, semi-kritisch en kritisch gebruik. Welke wijze van decontaminatie nodig is voor hergebruik van instrumentarium is afhankelijk van het type gebruik, zie tabel 1: Behandeling niet-disposable instrumentarium na gebruik.
Hygiëne niet-disposable instrumentarium
Aanbevelingen hygiëne niet-disposable instrumentarium
- Reinig niet-kritisch instrumentarium na gebruik en droog goed.
- Reinig semi-kritisch instrumentarium na gebruik en droog goed, desinfecteer aansluitend en laat goed drogen.
- Reinig kritisch instrumentarium na gebruik en droog goed, steriliseer aansluitend.
| Kwalificatie | Instrument komt in contact met | Wijze van decontaminatie |
| Niet-kritisch instrumentarium | Intacte huid | Alleen reinigen en goed drogen |
| Semi-kritisch instrumentarium | Slijmvliezen | Reinigen, desinfecteren en goed drogen |
| Kritisch instrumentarium | Niet-intacte huid of slijmvliezen | Reinigen en steriliseren |
Een overzicht van het instrumentarium met bijbehorende categorieën (niet-kritisch, semi-kritisch en kritisch) staat beschreven in het Voorbeeldprotocol Reinigen, desinfecteren en steriliseren medisch instrumentarium en de bijbehorende bijlagen.
Achtergrondinformatie hygiëne niet-disposable instrumentarium
Definities
Bij niet-disposable instrumentarium onderscheiden we niet-kritisch, semi-kritisch en kritisch gebruik.
- Niet-kritisch instrumentarium komt alleen in aanraking met intacte huid. Er is dus geen rechtstreeks contact met steriele weefsels of organen. Voorbeelden zijn: de reflexhamer, de stethoscoop en een verbandschaar.
- Semi-kritisch instrumentarium bestaat uit materialen en instrumenten die bij gebruik in contact komen met slijmvliezen of niet-intacte huid. Voorbeelden zijn: een keelspiegel en een neusspeculum.
- Kritisch instrumentarium bestaat uit materialen en instrumenten die in contact komen met een steriele lichaamsholte of steriel weefsel. Voorbeelden zijn: instrumenten voor kleine chirurgische ingrepen, een naaldvoerder, een scherpe lepel, oogboortjes en een uterussonde.
Bij niet-kritisch instrumentarium volstaat reiniging en drogen na gebruik. Semi-kritisch instrumentarium moet na het reinigen gedesinfecteerd worden. Kritisch instrumentarium moet na reiniging gesteriliseerd worden (zie ook tabel 1).
Het speculum behoort soms tot het semi-kritisch instrumentarium en soms tot het kritisch instrumentarium. Omdat het speculum in verschillende situaties gebruikt wordt, is sterilisatie altijd nodig. Bewaar het speculum bij voorkeur verpakt.
- Bijlage A – NHG-Praktijkkaart Lijst Desinfectie Instrumentarium
- Bijlage B – Stroomschema desinfectie
- Overzicht reinigingsmiddelen en desinfectantia (pdf)
Reiniging niet-disposable instrumentarium
Aanbevelingen reiniging niet-disposable instrumentarium
- Reinig instrumentarium (niet-kritisch, semi-kritisch of kritisch) na gebruik en laat drogen.
- Reiniging met een desinfecterende afwasmachine heeft de voorkeur boven handmatige reiniging, met name als items besmet zijn met bloed, bloedbevattend materiaal, pus of besmet secreet.
- Een desinfecterende afwasmachine moet voldoen aan de volgende normen: NEN-EN-ISO 15883-1 en NEN-EN-ISO 15883-2, of NEN-EN-ISO 15883-6.
Achtergrondinformatie reiniging niet-disposable instrumentarium
Reiniging van instrumentarium is belangrijk om de volgende redenen:
- Vuilresten vormen een voedingsbodem voor micro-organismen en verhogen de initiële contaminatie als zij niet worden verwijderd.
- Organisch materiaal ‘beschermt’ (slijm, bloed, pus) de micro-organismen tegen de biocidale effecten van hitte en chemicaliën.
- Het vuil kan worden gefixeerd, waardoor het moeilijk of helemaal niet meer te verwijderen is.
- Het vuil kan een chemische reactie aangaan met het desinfectiemiddel waardoor schadelijke reactieproducten kunnen ontstaan en de concentratie, en daarmee de effectiviteit, van de werkzame stof op lokaal niveau kan dalen.
- Als het instrumentarium wordt gesteriliseerd terwijl er nog vuilresten op zitten, kan corrosie ontstaan. Corrosie van instrumentarium geeft in tegenstelling tot gladde oppervlakten meer kans op hechting van micro-organismen, minder grondige reiniging en een slechter functioneren.
Zichtbaar vuil op gebruikt instrumentarium moet direct na gebruik afgespoeld worden met kraanwater of afgeveegd worden (voorreiniging). Reiniging kan handmatig met water en een eiwitoplossend instrumentreinigingsmiddel met een CE-merk, of in een desinfecterende wasmachine. Reiniging van voorwerpen en instrumentarium die besmet zijn met bloed, bloedbevattend materiaal, pus of besmet secreet gebeurt bij voorkeur met een desinfecterende wasmachine omdat de risico’s op infectie voor het personeel dan het kleinste zijn. Reiniging van voorwerpen en instrumentarium zoals de stethoscoop, gebeurt bij voorkeur dagelijks en naar eigen inzicht vaker.1,10
Hoe instrumentarium gereinigd moet worden, staat beschreven in het Voorbeeldprotocol Reinigen, desinfecteren en steriliseren medisch instrumentarium en de bijbehorende bijlagen.
Desinfectie niet-disposable instrumentarium
Aanbevelingen desinfectie niet-disposable instrumentarium
- Desinfecteer niet-kritisch instrumentarium (na reiniging en drogen) bij verontreiniging met bloed of andere lichaamsvochten.
- Desinfecteer semi-kritisch instrumentarium (na reiniging en drogen).
- Desinfecteer bij voorkeur thermisch, bijvoorbeeld in een desinfecterende wasmachine.
- Desinfecteer thermolabiel instrumentarium met een desinfectans dat minimaal bacteriën, gisten en virussen dood.
- Maak uitsluitend gebruik van wettelijk toegestane desinfectantia.
- Verdun, doseer en gebruik de desinfectantia volgens gebruiksvoorschrift, zoals vermeld op de bijsluiter of het etiket en opgenomen in het toelatingenregister van het College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Ctgb).
Achtergronden desinfectie niet-disposable instrumentarium
Desinfectie is beperkt tot situaties waarin steriliteit niet vereist is, maar waarin reiniging alléén het besmettingsniveau onvoldoende reduceert. Bijvoorbeeld wanneer ergens bloed op is gespat of bij besmetting met materiaal waarin bloed zichtbaar is (semi-kritische items of ruimten).
Wanneer desinfectie noodzakelijk is, verdient thermische desinfectie de voorkeur. Thermische desinfectie gebeurt met water tussen de 65 en 100°C of met stoom. Items die niet bestand zijn tegen hoge temperaturen en waarvoor geen alternatief voorhanden is, zullen chemisch gedesinfecteerd moeten worden. Het is dan noodzakelijk om een desinfectans te gebruiken dat onder andere werkzaam is tegen het hepatitis B-virus (HBV), het hepatitis C-virus (HCV) en het humaan immunodeficiëntievirus (hiv). Routinematige desinfectie is niet zinvol; het vindt alleen plaats op deze indicatie.
Voorafgaand aan thermische of chemische desinfectie is altijd reiniging noodzakelijk. Desinfecterende middelen voor huishoudelijk gebruik zijn niet toegestaan.1,10
Voor een beschrijving van de uitvoering van desinfectie van semi-kritisch instrumentarium, zie staat beschreven in het Voorbeeldprotocol Reinigen, desinfecteren en steriliseren medisch instrumentarium en de bijbehorende bijlagen.
Sterilisatie niet-disposable instrumentarium
Aanbevelingen sterilisatie niet-disposable instrumentarium
- Steriliseer kritisch instrumentarium (na reiniging en drogen).
- Gebruik geen heteluchtoven voor sterilisatie.
- Gebruik voor sterilisatie een stoomsterilisator (autoclaaf) die geschikt is om verpakte instrumenten te stoomsteriliseren en dus aan het eind van het sterilisatieproces de verpakking met inhoud kan drogen.
- Verpak instrumentarium dat steriel moet zijn bij gebruik voorafgaand aan het sterilisatieproces en sla het instrumentarium na het sterilisatieproces in deze verpakking op.
Achtergrondinformatie sterilisatie niet-disposable instrumentarium
Steriliteit is vereist voor kritische items zoals instrumenten, katheters, vloeistoffen en dergelijke die rechtstreeks in contact komen met steriele weefsels of organen. Gezien de hoge eisen die aan een sterilisatieproces worden gesteld, verdient gebruik van steriele disposables de voorkeur.
Sterilisatie van niet-disposables kan binnen de huisartsen- en verloskundigenpraktijk in een kleine autoclaaf plaatsvinden. Sterilisatie kan ook plaatsvinden op een Centrale Sterilisatie Afdeling (CSA) van een ziekenhuis of in een sterilisatiebedrijf. Maak dan duidelijke afspraken met het ziekenhuis of bedrijf over de reiniging, desinfectie en verpakking van de materialen na het gebruik en de wijze van transport.1
Voor een beschrijving van de uitvoering van sterilisatie, zie het Voorbeeldprotocol Reinigen, desinfecteren en steriliseren medisch instrumentarium en de bijbehorende bijlagen.
Voor aandachtspunten bij de aanschaf en ingebruikname van een autoclaaf, zie Bijlage C – Checklist voor aanschaf en voorbereiding op gebruik van een autoclaaf.
Gesteriliseerd kritisch instrumentarium bewaren
Aanbevelingen voor het bewaren van gesteriliseerd instrumentarium
- Voorzie gesteriliseerd kritisch instrumentarium van de sterilisatie- en de verloopdatum.
- Bescherm de pakketjes na sterilisatie tegen barrièredoorbrekende situaties als vocht en scherpe voorwerpen. De houdbaarheid van gesteriliseerd kritisch instrumentarium is afhankelijk van diverse factoren zoals het type verpakkingsmateriaal en de manier en plaats van opslag.
- Vervoer verpakt instrumentarium in stevige, goed passende, kunststof of metalen vervoersdoosjes om beschadiging tijdens transport te voorkómen. Deze doosjes moeten zelf ook reinig- en desinfecteerbaar zijn, bij voorkeur machinaal.
- Laat periodiek onderhoud en controle van de stoomsterilisator uitvoeren volgens instructies van de fabrikant.
Achtergrondinformatie voor het bewaren van gesteriliseerd kritisch instrumentarium
Gesteriliseerd kritisch instrumentarium en andere kritische materialen blijven steriel zolang de verpakking droog en onbeschadigd en niet te oud is. In te volle lades is het risico op beschadiging van verpakkingen groot. De houdbaarheid van de steriliteit is afhankelijk van verschillende factoren, zoals het type verpakkingsmateriaal, toepassing van speciale opslagmiddelen en de opslagplaats. Gesteriliseerd kritisch instrumentarium dat verpakt in laminaatzakjes bewaard wordt, is één maand houdbaar. De houdbaarheid kan worden verlengd tot zes maanden als deze verpakking in een gesloten bak wordt bewaard.
Adviezen hoe u kunt zorgen dat u altijd voldoende gesteriliseerde materialen ter beschikking heeft vindt u onder de Veelgestelde vragen.
Hersterilisatie vindt plaats als de verpakking vochtig is geworden, is beschadigd of nadat de verloopdatum is verstreken. Bij hersterilisatie is een nieuwe sterilisatieverpakking nodig.1,10,11
Bewaren en transporteren van vervuild instrumentarium
Aanbevelingen voor het bewaren en transporteren van vervuild instrumentarium
- Als het reinigen (en desinfecteren of steriliseren) van instrumentarium niet in eigen beheer plaatsvindt: maak afspraken met de uitvoerder (bijvoorbeeld de centrale sterilisatieafdeling van een ziekenhuis) over de wijze van bewaren van het vervuilde instrumentarium tot het moment van reiniging (en desinfectie of sterilisatie).
- Als vervuild instrumentarium niet binnen 24 uur wordt gereinigd: bewaar het nat (in een eiwitoplossend instrumentreinigingsmiddel met een CE-merk) in een afsluitbare bak of emmer die zelf ook reinigbaar en desinfecteerbaar is.
- Bij transport van vervuild instrumentarium van het huis van de patiënt terug naar de praktijk: gebruik een afsluitbare stevige plastic zak of bak. Reinig en desinfecteer deze na gebruik als hij niet disposable is.
Achtergrondinformatie voor het bewaren en transporteren van vervuild instrumentarium
Vervuild instrumentarium krijgt direct na gebruik een eerste grove voorreiniging, en moet daarna zo spoedig mogelijk worden gereinigd. Snelle reiniging voorkomt indrogen van bloed en ander organisch materiaal dat het reinigen bemoeilijkt en het materiaal kan aantasten. Wanneer reiniging op korte termijn niet mogelijk is (arbitrair: binnen 24 uur) moet het instrumentarium tot het moment van reinigen nat bewaard worden in een afsluitbare bak met een eiwitoplossend instrumentreinigingsmiddel met een CE-merk. Ververs deze bewaarvloeistof zo nodig tussentijds. Als reiniging binnen 24 uur plaatsvindt, is droog bewaren in een afsluitbare bak of emmer ook een optie.
Wanneer de praktijk het instrumentarium laat reinigen en steriliseren bij een Centrale Sterilisatie Afdeling (CSA) of sterilisatiebedrijf, dan kunnen hiermee andere afspraken zijn gemaakt