Reiniging en desinfectie of sterilisatie van instrumentarium

In dit hoofdstuk geven wij aanbevelingen over hygiëne van instrumentarium in de huisartsen- en verloskundigenpraktijk en uitleg over de indicaties en manier van reiniging, desinfectie of sterilisatie van instrumentarium.

Disposable instrumentarium

Achtergrondinformatie disposable instrumentarium

Gezien de hoge eisen die aan een sterilisatieproces worden gesteld, verdient het gebruik van disposables de voorkeur.

Niet-disposable instrumentarium

Bij niet-disposable instrumentarium onderscheiden we niet-kritisch, semi-kritisch en kritisch gebruik. Welke wijze van decontaminatie nodig is voor hergebruik van instrumentarium is afhankelijk van het type gebruik, zie tabel 1: Behandeling niet-disposable instrumentarium na gebruik.

Hygiëne niet-disposable instrumentarium

Een overzicht van het instrumentarium met bijbehorende categorieën (niet-kritisch, semi-kritisch en kritisch) staat beschreven in het Voorbeeldprotocol Reinigen, desinfecteren en steriliseren medisch instrumentarium en de bijbehorende bijlagen.

Achtergrondinformatie hygiëne niet-disposable instrumentarium

Definities

Bij niet-disposable instrumentarium onderscheiden we niet-kritisch, semi-kritisch en kritisch gebruik.

• Niet-kritisch instrumentarium komt alleen in aanraking met intacte huid. Er is dus geen rechtstreeks contact met steriele weefsels of organen. Voorbeelden zijn: de reflexhamer, de stethoscoop en een verbandschaar.
• Semi-kritisch instrumentarium bestaat uit materialen en instrumenten die bij gebruik in contact komen met slijmvliezen of niet-intacte huid. Voorbeelden zijn: een keelspiegel en een neusspeculum.
• Kritisch instrumentarium bestaat uit materialen en instrumenten die in contact komen met een steriele lichaamsholte of steriel weefsel. Voorbeelden zijn: instrumenten voor kleine chirurgische ingrepen, een naaldvoerder, een scherpe lepel, oogboortjes en een uterussonde.

Bij niet-kritisch instrumentarium volstaat reiniging en drogen na gebruik. Semi-kritisch instrumentarium moet na het reinigen gedesinfecteerd worden. Kritisch instrumentarium moet na reiniging gesteriliseerd worden (zie ook tabel 1).

• Bijlage A – NHG-Praktijkkaart Lijst Desinfectie Instrumentarium
• Bijlage B – Stroomschema desinfectie 
• Overzicht reinigingsmiddelen en desinfectantia (pdf)

Herbruikbare vaginale specula

Achtergrondinformatie herbruikbare vaginale specula

Na gebruik van een speculum is het altijd nodig om het speculum na reiniging aansluitend te steriliseren. Specula kunnen besmet raken met het humaan papillomavirus (HPV), dat niet of nauwelijks op andere manieren te doden is.  

De SRI-richtlijn Reiniging, desinfectie en sterilisatie (herbruikbare) medische hulpmiddelen beschrijft vaginale specula als semikritisch instrumentarium, omdat zij tijdens het gebruik door een niet-steriele lichaamsholte gaan. Voor gebruik hoeven vaginale specula daarom, na sterilisatie, niet steriel te blijven. Het verpakt steriliseren en opslaan van specula is vanuit het oogpunt van infectiepreventie niet noodzakelijk. 

Plaatsing van een spiraal is een invasieve handeling. Bij een invasieve handeling wordt zo schoon mogelijk gewerkt, onder andere door gebruik te maken van steriel instrumentarium (zie Steriel werken). Voorheen werd het speculum voor deze toepassing daarom als kritisch instrumentarium gezien. Het speculum moest gesteriliseerd en verpakt bewaard worden, zodat het instrumentarium steriel bleef tot aan gebruik (spiraalplaatsing). Zoals hierboven beschreven komt het speculum alleen in contact met het slijmvlies en komt het niet in contact met steriel weefsel. Tijdens de plaatsing van een spiraal kan het speculum echter als werkveld gezien worden, waarbij het materiaal van het spiraal in aanraking kan komen met het speculum. Indien het speculum niet op de juiste wijze is gereinigd, gesteriliseerd en bewaard, kunnen mogelijk pathogene micro-organismen van buiten de patiënt tijdens de plaatsing overgedragen worden aan de patiënt. Het is daarom van groot belang dat een speculum na sterilisatie schoon wordt opgeslagen om (her)besmetting met micro-organismen te voorkomen.  

De werkgroep acht de kans op een intra-uteriene infectie na plaatsing van een spiraal als gevolg van het gebruik van een gesteriliseerd maar onverpakt bewaard speculum verwaarloosbaar klein, mits het speculum schoon is bewaard. Deze afweging is mede gebaseerd op de aanbevelingen in de herziene SRI Richtlijn Reiniging, desinfectie en sterilisatie en de werkwijze in de tweede lijn. Daarnaast is onverpakt steriliseren van specula minder belastend voor het milieu.  

De werkgroep geeft de keuze tussen twee mogelijkheden voor het bewaren van een gesteriliseerd speculum voor het plaatsen van een spiraal. Deze keuze is onder andere afhankelijk van de organisatie van de praktijk: 

1. onverpakt steriliseren en onverpakt maar schoon bewaren van het speculum (in een gesloten, schone, droge en stofvrije omgeving uitsluitend voor specula en volgens het principe first in, first out), of 

2. verpakt steriliseren en verpakt bewaren van het speculum. 

Reiniging niet-disposable instrumentarium

Achtergrondinformatie reiniging niet-disposable instrumentarium

Reiniging van instrumentarium is belangrijk om de volgende redenen:

• Vuilresten vormen een voedingsbodem voor micro-organismen en verhogen de initiële contaminatie als zij niet worden verwijderd.
• Organisch materiaal ‘beschermt’ (slijm, bloed, pus) de micro-organismen tegen de biocidale effecten van hitte en chemicaliën.
• Het vuil kan worden gefixeerd, waardoor het moeilijk of helemaal niet meer te verwijderen is.
• Het vuil kan een chemische reactie aangaan met het desinfectiemiddel waardoor schadelijke reactieproducten kunnen ontstaan en de concentratie, en daarmee de effectiviteit, van de werkzame stof op lokaal niveau kan dalen.
• Als het instrumentarium wordt gesteriliseerd terwijl er nog vuilresten op zitten, kan corrosie ontstaan. Corrosie van instrumentarium geeft in tegenstelling tot gladde oppervlakten meer kans op hechting van micro-organismen, minder grondige reiniging en een slechter functioneren.

Zichtbaar vuil op gebruikt instrumentarium moet direct na gebruik afgespoeld worden met kraanwater of afgeveegd worden (voorreiniging). Reiniging kan handmatig met water en een eiwitoplossend instrumentreinigingsmiddel met een CE-merk, of in een desinfecterende wasmachine. Reiniging van voorwerpen en instrumentarium die besmet zijn met bloed, bloedbevattend materiaal, pus of besmet secreet gebeurt bij voorkeur met een desinfecterende wasmachine omdat de risico’s op infectie voor het personeel dan het kleinste zijn. Reiniging van voorwerpen en instrumentarium zoals de stethoscoop, gebeurt bij voorkeur dagelijks en naar eigen inzicht vaker.^1,10

Hoe instrumentarium gereinigd moet worden, staat beschreven in het Voorbeeldprotocol Reinigen, desinfecteren en steriliseren medisch instrumentarium en de bijbehorende bijlagen.

Desinfectie niet-disposable instrumentarium

Achtergronden desinfectie niet-disposable instrumentarium

Desinfectie is beperkt tot situaties waarin steriliteit niet vereist is, maar waarin reiniging alléén het besmettingsniveau onvoldoende reduceert. Bijvoorbeeld wanneer ergens bloed op is gespat of bij besmetting met materiaal waarin bloed zichtbaar is (semi-kritische items of ruimten).
Wanneer desinfectie noodzakelijk is, verdient thermische desinfectie de voorkeur. Thermische desinfectie gebeurt met water tussen de 65 en 100°C of met stoom. Items die niet bestand zijn tegen hoge temperaturen en waarvoor geen alternatief voorhanden is, zullen chemisch gedesinfecteerd moeten worden. Het is dan noodzakelijk om een desinfectans te gebruiken dat onder andere werkzaam is tegen het hepatitis B-virus (HBV), het hepatitis C-virus (HCV) en het humaan immunodeficiëntievirus (hiv). Routinematige desinfectie is niet zinvol; het vindt alleen plaats op deze indicatie.
Voorafgaand aan thermische of chemische desinfectie is altijd reiniging noodzakelijk. Desinfecterende middelen voor huishoudelijk gebruik zijn niet toegestaan.^1,10

Voor een beschrijving van de uitvoering van desinfectie van semi-kritisch instrumentarium, zie staat beschreven in het Voorbeeldprotocol Reinigen, desinfecteren en steriliseren medisch instrumentarium en de bijbehorende bijlagen.

Sterilisatie niet-disposable instrumentarium

Achtergrondinformatie sterilisatie niet-disposable instrumentarium

Steriliteit is vereist voor kritische items zoals instrumenten, katheters, vloeistoffen en dergelijke die rechtstreeks in contact komen met steriele weefsels of organen. Gezien de hoge eisen die aan een sterilisatieproces worden gesteld, verdient gebruik van steriele disposables de voorkeur.
Sterilisatie van niet-disposables kan binnen de huisartsen- en verloskundigenpraktijk in een kleine autoclaaf plaatsvinden. Sterilisatie kan ook plaatsvinden op een Centrale Sterilisatie Afdeling (CSA) van een ziekenhuis of in een sterilisatiebedrijf. Maak dan duidelijke afspraken met het ziekenhuis of bedrijf over de reiniging, desinfectie en verpakking van de materialen na het gebruik en de wijze van transport.¹

Voor een beschrijving van de uitvoering van sterilisatie, zie het Voorbeeldprotocol Reinigen, desinfecteren en steriliseren medisch instrumentarium en de bijbehorende bijlagen.

Voor aandachtspunten bij de aanschaf en ingebruikname van een autoclaaf, zie Bijlage C – Checklist voor aanschaf en voorbereiding op gebruik van een autoclaaf.

Gesteriliseerd kritisch instrumentarium bewaren

Achtergrondinformatie voor het bewaren van gesteriliseerd kritisch instrumentarium

Gesteriliseerd kritisch instrumentarium en andere kritische materialen blijven steriel zolang de verpakking droog en onbeschadigd en niet te oud is. In te volle lades is het risico op beschadiging van verpakkingen groot. De houdbaarheid van de steriliteit is afhankelijk van verschillende factoren, zoals het type verpakkingsmateriaal, toepassing van speciale opslagmiddelen en de opslagplaats. Gesteriliseerd kritisch instrumentarium dat verpakt in laminaatzakjes bewaard wordt, is één maand houdbaar. De houdbaarheid kan worden verlengd tot zes maanden als deze verpakking in een gesloten bak wordt bewaard.

Adviezen hoe u kunt zorgen dat u altijd voldoende gesteriliseerde materialen ter beschikking heeft vindt u onder de Veelgestelde vragen.

Hersterilisatie vindt plaats als de verpakking vochtig is geworden, is beschadigd of nadat de verloopdatum is verstreken. Bij hersterilisatie is een nieuwe sterilisatieverpakking nodig.^1,10,11

Bewaren en transporteren van vervuild instrumentarium

Achtergrondinformatie voor het bewaren en transporteren van vervuild instrumentarium

Vervuild instrumentarium krijgt direct na gebruik een eerste grove voorreiniging, en moet daarna zo spoedig mogelijk worden gereinigd. Snelle reiniging voorkomt indrogen van bloed en ander organisch materiaal dat het reinigen bemoeilijkt en het materiaal kan aantasten. Wanneer reiniging op korte termijn niet mogelijk is (arbitrair: binnen 24 uur) moet het instrumentarium tot het moment van reinigen nat bewaard worden in een afsluitbare bak met een eiwitoplossend instrumentreinigingsmiddel met een CE-merk. Ververs deze bewaarvloeistof zo nodig tussentijds. Als reiniging binnen 24 uur plaatsvindt, is droog bewaren in een afsluitbare bak of emmer ook een optie.
Wanneer de praktijk het instrumentarium laat reinigen en steriliseren bij een Centrale Sterilisatie Afdeling (CSA) of sterilisatiebedrijf, dan kunnen hiermee andere afspraken zijn gemaakt